Jak przebiega rozwój mowy dziecka?

Okres melodii

• okres ten trwa od narodzin do 1 roku życia,
• dziecko komunikuje się za pomocą krzyku, który nie jest jedynie formą wyładowania napięcia, lecz sygnalizuje potrzeby, przykre doznania,
• niemowlę reaguje na intonację i modulację głosu ludzkiego,
• 2 -6 miesiąc życia to czas na głużenie – dziecko wytwarza przypadkowe, nieartykułowane dźwięki gardłowe, tylnojęzykowe, wybuchowe, poprzez które ćwiczy narządy artykulacyjne – język, wargi, podniebienie,
• około 5 miesiąca życia pojawia się gaworzenie, czyli wytwarzanie kombinacji grup dźwiękowych powtarzanych wielokrotnie (la, ma, ba), gaworzenie jest ćwiczeniem słuchu,
• między 7 a 9 miesiącem występuje u niemowląt skłonność do powtarzania dźwięków wytworzonych przez siebie, a także słyszanych, pochodzących od innych, maluch zaczyna świadomie naśladować mowę dorosłych,
• poznaje przedmioty i zaczyna kojarzyć nazwę z przedmiotem,
• rozwija się rozumienie, które znacznie wyprzedza mowę samodzielną,
• dziecko poprawnie wymawia samogłoski takie jak: a, e, i oraz spółgłoski: m, b, n, d, t,
• przed ukończeniem 1 roku życia dziecko wypowiada proste wyrazy: mama, tata

z pełną świadomością ich znaczenia.

Okres wyrazu

• to czas między 1 a 2 rokiem życia,
• pojawia się duża ilość wyrazów dźwiękonaśladowczych – dziecko „staje się” pieskiem, kotkiem i naśladuje takie dźwięki jak mee, muu czy hau,
• każdy dzień, to okazja do nauki nowych słów,
• mowę w tym okresie cechują jednowyrazowe wypowiedzi, często w niepełnej postaci,
• charakterystyczne jest zniekształcanie i upraszczanie wybranych słów,
• może się zdarzyć, że dziecko będzie przestawiało kolejność sylab, wymawiało tylko pierwszą sylabę lub końcówkę wyrazu, usłyszymy wtedy np. da pi (daj pić),
• dziecko reaguje na wydawane polecenia i odpowiada na pytania,
• używa właściwie wszystkich samogłosek a, e, i, o, u, y za wyjątkiem nosowych,
• ze spółgłosek wymawia p, b, m, t, d, n, ś, ź, ć, ń, k, g, ch,
• pozostałe spółgłoski zastępuje innymi, łatwiejszymi,
• po 15 miesiącu życia dziecko wypowiada coraz więcej pojedynczych słów.

Okres zdania

• występuje między 2 a 3 rokiem życia,
• mowa ulega dalszemu doskonaleniu, dziecko powinno już wypowiadać głoski:

– wargowe: p, b, m oraz zmiękczone p`, b`, m`,

– wargowo – zębowe: f, w, f`, w`,

– przedniojęzykowo-zębowe: t, d, n,

– przedniojęzykowo-dziąsłowe: l,

– środkowojęzykowe: ś, ź, ć, dź, ń,

– tylnojęzykowe: k, g, ch, k`, g` ch`

– pod koniec tego okresu mogą się już pojawić głoski s, z, c, a nawet dz,

• dziecko swobodnie łączy dwa wyrazy w zdanie i rozumie usłyszane w najbliższym otoczeniu rozmowy,
•  z łatwością nazywa przedmioty, części ciała czy zwierzęta,
• zmiękcza spółgłoski, np. zamiast zupa mówi źupa, zamiast nos – noś,
• może łączyć dwa wyrazy w jeden, tworząc śmieszne zwroty, np. pomasłować – posmarować masłem, czy zakluczyć – zamknąć drzwi na klucz,
• jest to okres, w którym dziecko uczy się najwięcej, poznaje nowe rzeczowniki,
• używa czasowników, ale często w formie bezokolicznikowej, a jego mowa jest zrozumiała nie tylko dla członków rodziny, dziecko powinno być rozumiane przez osoby z innego otoczenia.
•  Jeżeli goście mają problem ze zrozumieniem malucha, powinno to wzbudzić nasz niepokój.

Okres swoistej mowy dziecięcej

• występuje między 3 a 6-7 rokiem życia,
• dziecko zaczyna odróżniać głoski s, z, c, z od ich miękkich odpowiedników,
• pod koniec 4 roku życia pojawia się głoska r, która była dotąd zastępowana przez j lub l,
• około 4-5 roku pojawiają się głoski sz, rz, cz, dż, choć mogą być jeszcze wymawiane jak s, z, c, dz,
• z końcem 4 rok życia dziecko powinno pożegnać wszystkie zmiękczenia,
• mowa dziecka jest jeszcze daleka od doskonałości, brak jest końcówek w wyrazach,
• dziecko swobodnie rozmawia z rówieśnikami i najbliższymi, ale nadal popełnia błędy,
• w wymowie może się pojawiać jeszcze opuszczanie sylaby początkowej lub końcowej, przestawki głoskowe, zniekształcenia wyrazów, tworzenie nowych wyrazów ze skrzyżowania dwóch innych,
• dziecko ma tendencję do tworzenia neologizmów, np. bebek (chlebek), kolomotywa (lokomotywa),
• równocześnie wzrasta liczba przymiotników, przysłówków, zaimków, liczebników,

Pod koniec okresu przedszkolnego oczekuje się od dziecka poprawnego wymawiania wszystkich dźwięków, swobodnego posługiwania się mową.

---

Ćwiczenia słuchowe

Są one bardzo ważną grupą ćwiczeń logopedycznych.
Stymulując funkcje słuchowe, przyczyniamy się do rozwoju mowy dziecka.
Można przeprowadzić je w domu, na podwórku, w pobliżu ruchliwej ulicy i w lesie.

Przykładowe zabawy i ćwiczenia słuchowe

• „ Co słyszę?” – dziecko siedzi z zamkniętymi oczami, nasłuchuje, rozpoznaje nazywa odgłosy dochodzące z sąsiedztwa, ulicy, parku itp.
• „ Zgadnij, co wydało dźwięk?” – uderzanie pałeczką w szkło, fajans, metal, kamień, drewno itp.
• Toczenie różnych przedmiotów po podłodze, np. piłki, kasztana, kamienia – rozpoznawanie odgłosu przez dzieci, odtwarzanie ich.
• Odtwarzanie przez dziecko odgłosów i czynności zaproponowanych przez dorosłych, np. uderzanie o siebie klockami, łyżeczkami, garnuszkami; uderzanie łyżeczką o pustą szklankę, o szklankę z wodą, klaskanie, darcie papieru, gniecenie papieru, przelewanie wody (z wysokości, z niska), drapanie po szkle, papierze, stole – przy ich odtwarzaniu dziecko powinno opierać się tylko na usłyszanych bodźcach słuchowych, nie powinno widzieć wykonywania ich rzez dorosłych.
• Odtwarzanie w odpowiedniej kolejności sekwencji dźwięków wydawanych przez instrumenty muzyczne, przedmioty codziennego użytku itp. (na początku dwóch, trzech dźwięków, potem można zwiększać ich liczbę).
• Zabawa w głuchy telefon.
• Rozpoznawanie różnych przedmiotów w zamkniętym pudełku po wydawanym odgłosie – groch, kamyki, gwoździe, cukier, kasza itp.
• Szukanie ukrytego zegarka, radia, dzwoniącego budzika.
• „Grające jajeczka” – w opakowaniach po jajkach niespodziankach

umieszczamy różne rzeczy, np. piasek, ryż, gwoździe, groch, płatki,

połamany makaron, drobne monety itp. i prosimy dziecko o

wyszukanie dwóch identycznie brzmiących jajeczek.

• Rozróżnianie i naśladowanie głosów zwierząt: kota, psa, krowy,

kury, koguta, kaczki, gęsi itp.

• Rozróżnianie odgłosów pojazdów: samochodu, pociągu, motoru, traktora itp.
• Rozpoznawanie po dźwięku różnych urządzeń domowych, np. odkurzacz, mikser, suszarka, pralka itp.
• Wyróżnianie wyrazów w zdaniu (stawianie tylu klocków, rysowanie tylu kółeczek, klaskanie tyle razy, ile słów słyszy dziecko w wypowiadanym zdaniu).
• Dzielenie wyrazów na sylaby (na początku wyrazy dwusylabowe, potem o coraz większej liczbie sylab).
• Podawanie przez dziecko przykładów wyrazów dwu, trzy i czterosylabowych.
• Tworzenie wyrazów rozpoczynających się daną głoską
• Tworzenie wyrazów rozpoczynających się daną sylabą
• Segregowanie obrazków według np.: pierwszych głosek
• Wyszukiwanie słów z podaną sylabą.
• Wyodrębnianie głosek i sylab na początku, na końcu i w środku wyrazu.
• Rozróżnianie mowy prawidłowej od nieprawidłowej, np. safa czy szafa.
• Powtarzanie ciągów wyrazów
• Różnicowanie wyrazów o podobnym brzmieniu – paronimów (babka – papka, góry – kury, domek – Tomek
• Ćwiczenie pamięci słuchowej z użyciem kalkulatora: słuchanie wymienianych cyfr, a następnie wystukiwanie ich na kalkulatorze w takiej samej kolejności. Zaczynamy od trzech cyfr i stopniowo dodajemy liczbę wymienianych cyfr. Za każdym razem sprawdzamy kolejność na kalkulatorze.
• Odtwarzanie struktur dźwiękowych („rytmu”) na podstawie układów przestrzennych. Przed dzieckiem układamy klocki w szeregu zachowując między nimi odstępy lub zsuwając klocki razem. Wskazujemy, gdzie jest początek, a gdzie koniec szeregu. Większym odległościom między klockami będzie odpowiadała dłuższa przerwa między stuknięciami, natomiast krótszym-przerwy krótkie.

• Odtwarzanie wystukanego „rytmu” w układzie przestrzennym. Uczeń ma do dyspozycji kilka klocków. Osoba dorosła wystukuje rytm zasłaniając ręką. Zadaniem ucznia jest ułożyć klocki do tego rytmu.
• Wyszukiwanie wyrazu w innym (kolekcja, zegar, koszula, maskotka, Malwina, malina, unikalne, nalepka, maszyna, klaser).
• „Czy taki wyraz istnieje czy sobie go wymyśliłam?”, np.: sala, mata, zata, leta.

Ćwiczenia oddechowe

Ćwiczenia oddechowe poprawiają wydolność oddechową, sprzyjają wydłużaniu fazy wydechowej, co powoduje poprawę jakości mowy. Ćwiczenia prowadzone są najczęściej w formie zabawowej, przy wykorzystaniu piórek, piłeczek, wody mydlanej, chrupek, wiatraczków itp.

Zestaw ćwiczeń i zabaw usprawniających oddech

• Dmuchanie na wiatraczki, paski papieru, kulki waty
• Dmuchanie przez słomkę do kubka z wodą (wywoływanie burzy)
• Dmuchanie na waciki, piłeczki tenisowe, skrawki papieru położone na płaskiej powierzchni.
• Dmuchanie na lekkie przedmioty – piórka, waciki, papierki od cukierków, suche liście, paski lub postacie z papieru zawieszone na nitkach.

• Zabawy ze słomką
• Dmuchamy (na wydechu) na watę, piórka, skrawki papieru, piłeczkę ping – pongową (jeśli nie używamy słomki, to posługujemy się raz nosem, raz ustami). Zabawę można przeprowadzać w formie konkursu, według zasady:
• Czyja zdmuchnięta np.: z ręki – watka, piórko – wzniesie się wyżej i nie opadnie pierwsza na podłogę.
• Kto dmuchnie dalej?
• Kto mocniej?
• Kto szybciej?
• Kto trafi do celu?
• Chwytamy słomką (przyciągamy na wdechu) różne lekkie przedmioty: skrawki papieru, piórka, kawałki gąbki, watę, piłeczkę ping – pongową, papierowe kółka i przenosimy je za pomocą słomki do pojemniczka, pudełka itp.
• Układamy obrazki, np. na pokolorowanym i wyciętym szablonie biedronki układamy przy pomocy słomki kropki – czarne kółeczka wycięte dziurkaczem.

• Zabawy mogą toczyć się przy stoliku, na podłodze; w pozycji siedzącej, stojącej, leżącej; nieruchomo i w ruchu (dzieci czołgają się lub skaczą) .
• „Tęczynki”

Puszczanie baniek mydlanych jest nieco trudniejszym ćwiczeniem do wykonania. Wydech musi być powolny, równomierny i długi – a efekt widoczny w postaci pięknych, tęczowych, mieniących się kul. Zabawę tę można przeprowadzić także i w formie konkursu – np. zwycięża ten, kto wydmucha większą bańkę mydlaną.

• Zabawy z piłeczką ping – pongową/ watą/ kulką papierową:

Przedmiot kładziemy na środku stolika, po obu stronach stolika stoją/ siedzą/klęczą dzieci, buzia jest na poziomie powierzchni stolika.

Dmuchamy lekko na piłeczkę, podajemy ją sobie wzajemnie.

Dmuchamy mocno na piłeczkę, staramy się „wbić gola” przeciwnikowi.

• „Pędzące statki”

Do miski napełnionej wodą wkładamy papierowy stateczek. Pilnując prawidłowego oddechu – z naciskiem na wdech nosem, polecamy dziecku by dmuchało na statek tak, aby płynął on po wodzie.

• „Fruwające papierki”

Dziecko otrzymuje plastykową słomkę do napojów i za jej pomocą ma za zadanie zdmuchnąć około 10 papierków z gładkiej powierzchni, np. z blatu stołu.

• „Świetlik”

Tę zabawę również można przeprowadzić w formie konkursu. Dmuchamy na zapaloną świecę w taki sposób, by płomień wyginał się, ale nie gasł. Wygrywa ten zawodnik, którego świeca będzie paliła się najdłużej.

• „Wielka rozgrywka”

Mecz ten można rozgrywać siedząc po dwóch stronach stołu lub leżąc na brzuchu na podłodze. Zadanie polega na wdmuchnięciu np.: piłeczki ping-pongowej do bramki przeciwnika. Zwycięża ten, kto uzyska jak najwięcej bramek. Odległość między bramkami powinna wynosić około 50 – 100 cm, w zależności od stopnia zaawansowania ćwiczeń.

• „Bujanie misia”

Na brzuszek leżącego na podłodze dziecka należy położyć jego ulubioną zabawkę – misia, pajacyka, kotka itp. W czasie wdechu zabawka powinna unosić się do góry, przy wydechu natomiast opadać. Zarówno wdech jak i wydech muszą być bardzo wolne i równomierne, z chwilowym zatrzymaniem powietrza, by na przykład misiu nie spadł z huśtawki.

• „Latawce”

Przygotowujemy dwie cieniutkie papierowe serwetki. Razem z dzieckiem robimy z nich latawce. Stojąc, wyciągamy dłoń, na której kładziemy latawca, nabieramy głęboko powietrza a następnie wydmuchujemy, kierując jego strumień tak, by nasz latawiec unosił się wspaniale do góry.  

• Huśtanie ulubionej zabawki

Dziecko leży na podłodze, ma zabawkę ułożoną na brzuchu. Huśta ją przy pomocy oddechu. Aby zabawka nie spadła, oddech musi być wolny i równy.

• Huśtanie ulubionej zabawki

Dziecko leży na podłodze, ma zabawkę ułożoną na brzuchu. Huśta ją przy pomocy oddechu. Aby zabawka nie spadła, oddech musi być wolny i równy.

• Inne przykłady ćwiczeń oddechowych

Nadymanie policzków i przepychanie powietrza w zamkniętej buzi.

• Duży i powolny wdech nosem i powolny wydech ustami
• Łączenie ćwiczeń oddechowych z ruchami rąk, nóg i tułowia:

wdech połączony z odwróceniem ramion (dłonie do przodu), wydech z nawróceniem ramion

• wdech z unoszeniem ramion do góry, wydech z opadaniem ramion
• Chuchanie na „zmarznięte” ręce, na gorącą zupę.
• Wąchanie kwiatów – wdech i wydech nosem.
• Dmuchanie baniek mydlanych.
• Chłodzenie „gorącej zupy” – dmuchanie ciągłym strumieniem.
• „Zdmuchiwanie mlecza” – długo, aż spadną wszystkie nasionka (długie strumienie powietrza).
• Naśladowanie syreny – „eu-eu- eu”, „au-au-au” – na jednym wydechu.
• Wyścigi chrupek – dmuchanie w parach.
• Odtajanie zamarzniętej szyby- chuchanie (długie), chuchanie na ręce bo zmarzły,
• Liczenie na jednym wydechu.
• Powtarzanie zdań szeptem.
• Powtarzanie wyrazów na jednym wydechu jak najwięcej wron (początkowo krótkich, dwu-trzywyrazowych, potem coraz dłuższych).

„Jedna wrona bez ogona.

Druga wrona bez ogona

Trzecia wrona bez ogona (…)

a ta jedenasta, wrona ogoniasta”.

Ćwiczenia motoryki narządów artykulacyjnych

U większości dzieci występuje obniżona sprawność narządów artykulacyjnych (języka, warg, policzków, podniebienia miękkiego). Konieczne są w tych wypadkach ćwiczenia motoryki narządów mowy

Zabawy i ćwiczenia warg

• Minki – spróbujmy pokazać jakie robimy minki gdy jesteśmy:

weseli – płaskie wargi – rozciągnięte od ucha do ucha, uśmiech szeroki,

smutni – robimy podkówkę z warg,

obrażeni – wargi nadęte,

zdenerwowani – wargi wąskie.

• Całuski – przesyłanie całusków – wargi wysunięte do przodu, cmokanie.
• Rybka – pokazujemy jaki pyszczek ma rybka, wysuwamy wargi do przodu i rozszerzamy na końcu.
• Zły pies – naśladujemy złego psa – unosimy górną wargę, pokazujemy zęby. Dzieci mogą również naśladować warczenie psa.
• Gorąca zupa – pokazanie jak chłodzimy wargami zupę.
• Echo – dobitne wymawianie za nauczycielem samogłosek a, o, e, i, u, y.
• Kotki – kotki robią pyszczek (wargi do przodu) i przesuwają pyszczkiem w prawą i w lewą stronę.
• Kotek ma wąsy i nimi porusza (między wargami dziecko trzyma słomkę). Koty ziewają, oblizują się itp.
• Masaż warg – nagryzanie zębami wargi dolnej, potem górnej.
• Baloniki – nabranie powietrza i zatrzymanie go w wydętych policzkach, balon pękł – dziecko palcami uderza w policzki.

Zabawy i ćwiczenia języka

Prowadząc ćwiczenia języka należy pamiętać, aby te ćwiczenia rozpoczynać od obszernych ruchów języka na zewnątrz jamy ustnej, a następnie przechodzić do ruchów wewnątrz jamy ustnej.

• Spróbuj jak najdalej – kierowanie języka do nosa, do brody, w prawą i w lewą stronę.
• Szczoteczka – język to szczoteczka do zębów i będziemy po kolei czyścić zęby górne od strony zewnętrznej i wewnętrznej, a następnie zęby dolne z dwóch stron. W trakcie zabawy naśladujemy płukanie buzi wodą – powietrze z jednego policzka przechodzi do drugiego itp.
• Języczek maszeruje – język będzie maszerował jak żołnierz:

na raz – czubek języka kierujemy na dolną wargę,

na dwa – czubek języka do prawego kącika ust,

na trzy czubek języka na górną wargę,

na cztery – czubek języka do lewego kącika ust.

• Cyrkowiec – język będzie próbował wykonać różne sztuczki np.

górkę – czubek języka oparty o dolne zęby, środek się wybrzusza,

rurkę – przez którą można wdychać lub wydychać powietrze lub udawać, że pijemy sok,

szpilkę – układanie wąskiego języka,

wahadełko – przesuwaniem językiem do kącików ust w stronę prawą i lewą – język nie dotyka warg.

• Łyżeczka – unoszenie przodów i boków języka,
• Łopatka – wysuwanie płaskiego i szerokiego języka, itp.
• Koniki – czubek języka uderza o podniebienie i opada na dół. Raz konik idzie wolno, to biegnie, parska, śmieje się iha –ha.
• Śniadanko misia – miś starannie oblizuje wargi przy otwartych ustach – wargi smarujemy miodem, czekoladą, bitą śmietaną.
• Żabka – dziecko ma z talerzyka zebrać płatki kukurydziane posługując się tylko czubkiem języka. Dziecko stara się wyciągnąć długi język – taki jak ma żaba, wąż.
• Masażysta – czubek języka będzie masował delikatnie podniebienie (wcześniej trzeba dziecku wytłumaczyć i pokazać gdzie jest podniebienie), dotyka dziąseł na górze i dole, masuje wargi, język masuje od środka policzki (raz prawe, lewe), próbuje rysować kreseczki i kółeczka.

Zabawy i ćwiczenia szczęki dolnej

• Ziewanie – naśladowanie otwierania szeroko buzi jak podczas ziewania.
• Wąchanie kwiatów – duży wdech nosem i wydech ustami z jednoczesnym wymawianiem głoski aa (jako zachwyt), oo (zdziwienie).
• Chwytanie górnej wargi dolnymi zębami.
• Syczenie węża – opuszczanie i unoszenia dolnej szczęki. Wymawianie szerokiego a i przechodzenie do wymawiania a połączonego z głoską s.
• Przesuwanie opuszczonej szczęki w prawo i w lewo.
• Mocne wysuwanie szczęki do przodu i cofanie do pozycji wyjściowej.

Ćwiczenia policzków

• Nadymanie policzków.
• Wciąganie policzków.
• Nabieranie powietrza w usta i zatrzymanie w jamie ustnej, krążenie tym powietrzem, powolne wypuszczanie powietrza.
• Nabieranie powietrza w usta, przesuwanie powietrza z jednego policzka do drugiego na zmianę.

Ćwiczenia podniebienia miękkiego

• płukanie gardła (ciepłą wodą lub na niby),
• lekki kaszel,
• chrapanie na wdechu i wydechu,
• wymawianie sylab: ak, ka, ku, aka, oko, uku,
• głębokie oddychanie (wdech nosem – podniebienie opuszczone, wydech ustami – podniebienie uniesione zamyka dostęp do jamy nosowej) – ruchy podniebienia miękkiego można obserwować w lusterku,
• zabawa „w świnkę” – chrząkanie (za długa i za intensywna zabawa może podrażnić gardło!),
• gęganie (gę, gę) przy szeroko otwartych ustach, z językiem leżącym swobodnie przy dolnych siekaczach,
• wymawianie krótkiej samogłoski przy szeroko otwartych ustach. W lusterku widoczne są wtedy ruchy podniebienia miękkiego i tylnej ściany gardła.